- Najlepiej lokalizować je w górze rzeki powyżej miasta czy osiedla, najlepiej na brzegu wklęsłym, gdzie głębokość nurtu i prędkość przepływu gwarantuje utrzymanie koryta w czystości (nie ma rumowiska), w odróżnieniu od brzegu wypukłego, gdzie powstaje zamulnie dna koryta i wlotu do ujęcia.
- Brzeg wklęsły na odpowiedniej długości powyżej i poniżej ujęcia należy umocnić przez podmyciem
- Lokalizacja ujęcia nie może stanowić przeszkody przy przepływie wielkich wód powodziowych oraz dla taboru pływającego.
- Na rzekach i potokach ujęcia zlokalizowane są najczęściej na brzegach, na większych rzekach, gdy nurt jest odsunięty od brzegu wlot ujęcia sytuuje się w nurcie (ujęcie nurtowe).
- Okna wlotowe powinny zabezpieczać przed śryżem oraz dennym i powierzchniowym lodem. Umieszcza się je ok. 1-1,5m poniżej zwierciadła wody przy niskim stanie wody i 1-1,5m ponad dnem rzeki.
- Lód denny powstaje gdy płynąca woda z powodu dużej prędkości przepływu nie zamarz na powierzchni, lecz ulega przechłodzeniu w całej objętości. Lód denny osadza się na wszystkich elementach dennych ujęcia np. kratach, elementów betonowych itp. przed lodem dennym chronimy się lokalizując ujęcia w zatokach, w których tworzy się pokrywa lodowa (małe prędkości przepływu).
- Wloty należy sytuować równolegle do strony płynącej wody lub kierować je ku dolnej wodzie (inny kierunek powoduje zatykanie okien zanieczyszczeniami niesionymi przez wodę).
- W oknach umieszcza się kraty rzadkie o prześwitach 50-250mm lub gęste – 10-25mm. Dla zabezpieczenia przed zamarzaniem stosuje się podgrzewanie krat za pomocą pary (para odpadowa z zakładów przemysłowych) lub elektrycznie.
- Prędkość wlotowa w oknie 0,1-0,2 m/s. Wszelkie ujęcia muszą posiadać wyznaczone strefy ochrony sanitarnej (ochrony bezpośredniej i pośredniej).
- Wybór wielkości ujęcia zależy od wielkości cieku, ilości pobieranej wody, położenia miasta i zakładów przemysłowych, stanów charakterystycznych cieków (niski, średni, wysoki), głębokości cieku przy stanach niskich, warunków geologicznych i hydrogeologicznych (wiatry, stany, oblodzenie).
Ujęcia brzegowe
Są budowane dla wodociągów o wydajności ok. 200 dm3/s w rzekach uregulowanych niosących małe ilości zawiesin o prędkości ≤0,3 m/s. Możemy tutaj wyróżnić
- ujęcia otwarte
Woda płynie przez przewód wlotowy do studni zbiorczej lub rozdzielczej, która może być zlokalizowana na brzegu bądź w pewnym oddaleniu.
- ujęcia komorowe
Budowane są w kształcie skrzynki z komorą przedzieloną wewnątrz ścianką na dwie mniejsze komory – osadową i czerpną. Komora osadowa do której dopływa woda przez okna czerpne jest zabezpieczona kratą (I stopień oczyszczenia wody) przed dostaniem się pływających lub zawieszonych mechanicznych zanieczyszczeń, które mogłyby zatkać lub uszkodzić pompę. Kraty wykonuje się z rurek lub prętów stalowych (zalecana stal nierdzewna) o prześwicie 50-200mm. Komora ta jest osadnikiem dla drobnych i łatwo opadających zawiesin. Oddzielona jest od źródła wody i komory czerpnej progami. Dno komory wlotowej i czerpnej jest obniżone o około 0,5-1m dla zatrzymania zawiesin wleczonych po dnie. W komorze czerpnej umieszcza się smoki przewodów ssawnych. Między komorami, w dzielącej je ścianie, wykonywane są okna zasłonięte kratami gęstymi o prześwicie 10-25mm lub siatkami, które stanowią II stopień oczyszczenia wody.
Ujęcia zatokowe
Stosuje się je gdy wydajność wodociągu jest mniejsza od 200 cm3/s na rzekach o prędkości większej niż 0,3 m/s, na których w okresie zimowym zanim powstanie zwarta pokrywa lodowa, tworzy się śryż oraz lód denny oraz na rzekach niosących duże ilości mineralnych zawiesin, które zasypują czerpnię. Zatoki mogą być wysunięte z brzegu lub zrównane z brzegiem.
Ujęcia nurtowe
Woda przez wlot w nurcie rzeki dopływa grawitacyjnie rurociągiem dosyłowym lub lewarem do studni zbiorczej umieszczonej na brzegu skąd przepływa do komory czerpnej, a następnie jest zasysana przewodami ssawnymi pomp i przetłaczana do następnych elementów wodociągów, najczęściej do stacji uzdatniania wody. Dla uruchomienia lewara oraz usuwania zbierającego się powietrza w górnej części stosowane są pompy próżniowe. Prędkość w przewodzie grawitacyjnym powinna wynosić 0,7-0,9 m/s (nie powoduje dużych strat hydraulicznych, a jednocześnie zapewnia samooczyszczenie rur z zawiesin).
Stosowane są, gdy wydajność jest mniejsza od 200 m3/s (q<200 m3/s) i głębokość przy zmiennym poziomie wody przy brzegu jest mała. Ujęcie składa się z podstawowych części :
1 – z czerpni wody założonej w nurcie wody (głębokość rzeki w miejscu założenia czerpni powinna być większa niż 2,5m)
2 – doprowadzenia wody do studni zbiorczej rurociągami dosyłowymi najczęściej grawitacyjnymi lub za pomocą lewara
3 – studni zbiorczej, zbudowanej na brzegu
4 – komory czerpnej i stacji pomp
Ujęcia wieżowe
- Budowane są dla ujęć z dużych głębokości w pewnym oddaleniu od brzegu, w nurcie rzeki (duże rzeki, jeziora, zbiorniki retencyjne).
- Czerpnie umieszcza się na jednym lub kilku poziomach.
- Ujęcia te stanowią odmianę ujęć brzegowo-komorowych. Różnią się większą liczbą komór, większymi wymiarami.
- W zależności od lokalizacji kształt ujęcia w nurcie poziomym może być zbliżony do koła, elipsy lub filara zabezpieczonego izbicą od strony napływu wody. Kołowe przekroje stosowane są przy głębokich i bardzo wolno płynących rzekach. Kształty wydłużone stosujemy przy silnym prądzie i w miejscach narażonych na dynamiczne działanie lodu i spływającej kry.
- Ujęcia wieżowe powinny mieć min 2 komory krat i sit oraz smoków dla zabezpieczenia ciągłości pracy ujęcia. W ujęciach tych okna i komory wykonane są podobnie jak w ujęciach brzegowo-komorowych.
Ujęcia denne
- Ujęcie to jest szczególnie podatne na zamulenie, musimy mieć pewność, że rumosz prowadzony wodami powodziowymi niesie zawiesiny ziarniste bez domieszek gliny i iłu (chodzi o to, aby ujęcie nie było zamulone, zasypane).
- Ujęcie denne na potoku buduje się w formie betonowego zbiornika z ułożonymi na dnie sączkami drenażowymi Ø80-100mm. Zbiornik wypełniony do poziomu (dna) koryta potoku materiałem filtracyjnym żwirowo-piaskowym. Sączki ułożone w poprzek koryta ze zbieraczem Ø150-200mm odprowadzającym wody do studni zbiorczej, skąd woda przepompowywana jest do dalszej obróbki.